जोगी, साधु, सन्त र सन्यासीवीचको फरक

वृहत नेपाली शव्दकोषमा शव्दको अर्थ खोज्दा जोगी, साधु, सन्त र सन्यासीलाई लगभग एउटै अर्थमा व्याख्या गरेको पाइन्छ । जसअनुसार 'जोगी' भन्ने शव्दको अर्थ केही नभएको वा रित्तो भएको भन्ने उल्लेख गरिएको छ र आजभोलि सामान्यतया यही अर्थमा जोगी शव्दको प्रयोग गर्ने गरिन्छ । साधु भन्नाले साँसारिक प्रपाच वा विषयासक्तिबाट टाढा रही परमार्थ चिन्तनमा जीवन विताउने व्यक्ति भनिएको छ भने सन्त भन्नाले व्यवहार वा विषयमा नअल्झी धर्म वा पुण्यकार्यमा लागेको व्यक्ति भनिएको छ । त्यस्तै सन्यासी भन्नाले घरवार परिवार त्यागेको भनिएको छ । यस्तो शव्दार्थ अनुसार साधु सन्त वाहेक जोगी र सन्यासीहरूको जीवन चलेको देखिदैन । जोगी र सन्यासीहरूको आफ्ना छुट्टाछुट्टै सामाजिक धार्मिक साँस्कृतिक परम्परागत आर्थिक जीवनपद्धती रहेका छन् । उनीहरू समाजमा पारिवारिक जीवन विताउँछन् । कसै-कसैले जोगी जाति र हिन्दू धर्मावलम्वीहरूले मात्र पूजाआजा गर्ने गरेका मठमन्दिरहरूमा पूजारीको रुपमा वा आश्रय लिएर वस्ने साधु सन्तहरू मगन्ते साधु सन्तहरू - जसलाई जोगी पनि भन्ने गरिएको छ र सन्यासीहरू एउटै हुन भन्ने गरेको पाइन्छ । साथै जोगी जातिलाई सन्यासीको समूहमा समेत राख्ने गरेको पाइन्छ । तर यिनीहरू वीच सामाजिक साँस्कृतिक आर्थिक धार्मिक जीवनपद्धति र सम्वन्धहरूमा मौलिक अन्तर रहेको छ । जोगी समुदायका व्यक्तिहरूको पारिवारिक सामाजिक दायित्व र अन्तरसम्वन्धहरू हुन्छन् । यस समुदायका व्यक्तिहरू साधुसन्तको रुप र भेषमा हिन्दू मठमन्दिरहरूमा वस्दैनन् । यस समुदायका व्यक्तिहरू भिक्षा माग्दा साधुसन्तको भेष धारण गरी त्रिशुल र कमन्डलु वोकेर हिड्दैनन् । उनीहरू फेरी नवजाई भिक्षा लिँदैनन् तर मगन्ते साधुसन्तहरू कहिल्यै फेरी वजाउँदैनन् र प्रयोग पनि गर्दैनन् । हिन्दू मठमन्दिरहरूमा साधुसन्तको रुपमा हिन्दुधर्म मान्ने जुनकुनै जातिका व्यक्तिहरू वस्न सक्दछन् भिक्षा माग्न सक्दछन । फेरी वजाएर जोगी वाहेक अन्य कुनै जाति वा समुदायका व्यक्तिहरूले भिक्षा माग्दैनन् । जोगीहरू फेरी फुक्ने कामलाई मौलिक परम्परा र साँस्कृतिक धार्मिक मान्यताको रुपमा लिन्छन् । जोगी जाति र साधुसन्तहरू वीच परम्परागत भेषभुषा खानपान रहनसहन सँस्कारहरू/रितिथिति र परम्परागत मूल्य मान्यताहरू धार्मिक आस्था/परम्परा/संस्कार पेशा जीवनशैली र सामाजिकिकरण प्रकि्रयामा विल्कुलै तात्विक र विशाल अन्तर रहेको छ । जोगी एउटा छुट्टै जाति हो भने साधुसन्तहरू विभिन्न जाति र जात भित्रका व्यक्तिहरू हुन् । त्यसै गरि विशेषणको रुपमा प्रयोग हुँदै आएको जोगी र सन्यासी शव्दको भावार्थमा रहेको समानता जस्तै जोगी र सन्यासीहरू एउटै हुन् भन्ने गरेको पाइन्छ । आग्रह-पूर्वाग्रहमा आधारित वौद्धिक सामन्तवादी चिन्तनका कारण यि दुवै समुदायको सामाजिक साँस्कृतिक जीवनको गहिराईमा विश्लेषण नगरि जोगी र सन्यासीहरू एकै हुन् भन्ने गरेको पाइन्छ । तर यि दुई छुट्टा-छुट्टै जातिय समुदाय हुन् । यि दुई वीच उँच-निचको सामाजिक-साँस्कृतिक सम्वन्ध रहेको छ । धर्म, संस्कृति, भेषभुषा, खानपान, रहनसहन, परम्परा र पेशा/व्यवसायमा विल्कुलै भिन्नता छ र केही कुरामा पनि समानता पाईँदैन । जोगी जाति र सन्यासी समूह वीच धेरै मौलिक अन्तरहरू छन् । यि दुई एउटै समुदाय जात जाति वा समूह होईनन् । जोगी एउटा छुट्टै जाति हो आदिवासी जनजाति हो भने सन्यासी जात हो वाहुन क्षत्री ठकुरी जस्तै समुदायमा पर्ने तागाधारी समूह हो । यि दुई वीच परम्परागत भेषभुषा खानपान रहनसहन सँस्कारहरू/रितिथिति र परम्परागत मूल्य मान्यताहरू धार्मिक आस्था÷परम्परा÷सँस्कार पेशा जीवनशैली आदिमा मौलिक भिन्नताहरू रहेका छन् । जोगी जाति र सन्यासी समूह वीच मुलभूत रुपमा निम्न भिन्नताहरू रहेका छन् ।

परम्परागत भेषभुषा

जोगी जातिको आफ्नो मौलिक भेषभुषा रहेको छ तर सन्यासीको कुनै मौलिक भेषभुषा रहेको पाइँदैन ।

खानपान रहनसहन

जोगी जातिको मानिसहरू आफ्नै घरमा जाँड रक्सी वनाउँछन वंगुर पाल्छन् खान्छन् र विभिन्न सार्वजनिक कार्यहरू पूजापाठमा अनिवार्य रुपमा जाँडरक्सी र वंगुरको मासु चाहिन्छ तर सन्यासी हरू यसवाट अछुत रहन्छन् ।

'संस्कार,रितिथिति र परम्परागत मूल्य मान्यताहरू

जोगी जातिको आफ्नो छुट्टै मौलिक जन्म विवाह मृत्यु जस्ता सँस्कार रितिथिति र परम्परागत मूल्य मान्यताहरू रहेका छन् भने सन्यासीको पनि छुट्टै रहेका छन् । ७३टज्ञटण्ठस जोगीहरू फेरी फुक्ने कामलाई मौलिक परम्परा र साँस्कृतिक धार्मिक मान्यताको रुपमा लिन्छन् तर सन्यासीहरू फेरी कुनै पनि रुपमा प्रयोग गर्दैनन् । ७३टज्ञटण्ठस जोगी जाति र सन्यासीले मान्ने प्रमुख चाडपर्वहरू पनि फरक छन् जोगी जातिको प्रमुख चाड चण्डीपूर्णिमा हो भने सन्यासीको दशैँ तिहार हो ।

1.    जोगीहरूको आफ्नो छुट्टै १०८ वटा प्रकार र थर वंश कूल रहेको छ भने सन्यासीको पनि छुट्टै रहेको छ ।

2.    जोगी जातिको विवाह आफ्नै समुदाय भित्र मात्रै हुन्छ जोगी र सन्यासीको वीचमा विवाह हुँदैन ।

3.    जोगी जातिलाई सन्यासीहरूले व्राम्हण क्षत्री ठकुरीले जस्तै गरि केही खास खानपानमा छुवाछुत गर्दछन् ।

4.    जोगी जाति र सन्यासी का मानिसहरू मर्दा एक अर्काको लास छुन पाइँदैन ।

5.    वर्तमान नेपाली समाजमा व्याप्त मुख्यतया ३ तह तागाधरी मतवाली-मंगोल अछुतको सामाजिक पिरामिडमा जोगी जातिलाई दोस्रो तहको मतवाली-मंगोल समुदाय भित्र राखिएको छ भने सन्यासीलाई पहिलो तह तागाधरी समूहमा राखिएको छ ।

यसरी जोगी जाति र सन्यासी समूहका वीच ठूलो भिन्नता रहेको छ । यी दुई शव्दको भावार्थ र वुझाईको कमीका कारण यि दुईलाई एकै हो भनि भन्ने गरिएको मात्र हो ।